Гід The Village14 незамыленных мест в Минске: Нестандартный путеводитель по городу

Текст

Тамара Колос

Фотографии

Сергей Гудилин

Дворик театра имени Максима Горького

До революции театр имени Максима Горького был хоральной синагогой — ее построили в 1901–1906 годах по инициативе известного врача И. Лунца. Деньги собирали всей еврейской общиной, которая на тот момент составляла 52 % от населения Минска. В результате на свет появилось пышное здание в мавританском стиле.

В течение 20 лет, вплоть до 1921 года, это была главная синагога города. Но после старта кампании борьбы с религией власти разместили в ней еврейский театр. В 1923 году здание переоборудовали под рабочий клуб, тот, в свою очередь, превратился в Дом культуры, а затем в 1926 году стал кинотеатром «Культура», где, к слову, состоялась премьера фильма «Лесная быль».

Во время войны здание сильно пострадало. Его восстановили по проекту Михаила Бакланова, однако от первоначальной пышности не осталось и следа, аутентичность можно найти разве что в боковых фасадах.

Павел Дюсеков: «Зараз мы знаходзімся ў былым сінагагальным двары. Калі абысці тэатр, можна ўбачыць будыначак, у якім раней жыў равін, а цяпер захоўваюць інвентар. Мне яго шкада, таму што дом добры, цагляны, а стаіць без ацяплення і нават акон. Сюды, насамрэч, вельмі неахвотна пускаюць. Таму я не магу завесці сюды групу, толькі праважу побач. Ніколі не заходжу далей гэтага калідорчыка.

На левым баку тэатра (калі стаяць тварам да ўваходу) можна пабачыць адзіны на ўвесь горад дарэвалюцыйны надпіс на мове ідыш. Яго выявілі, калі праводзілі фасадныя работы. Наколькі памятаю, ён перакладаецца як “вартаўнічка”, таму што тут сядзеў вартаўнік. Магчыма, гэты будынак калі-небудзь вернуць габрэям, і яны ўсё тут адбудуюць».

Синий дом с одиноким балконом по улице Володарского

За все время, что существует Пищаловский замок, он использовался исключительно по своему прямому назначению — в качестве острога. Теперь там расположен следственный изолятор №1, в народе «Володарка».

Право на строительство каменной крепости получил помещик Рудольф Пищалло, отсюда и название. Острог был возведен всего за год, с 1824-го по 1825-й, строительство обошлось в приличную по тем временам сумму — 226 850 рублей 50 копеек ассигнациями, или 64 814 рублей серебром.

Павел: «Каля Пішчалаўскага замку стаіць блакітны будынак, дзе раней пражывала кіраўніцтва астрогу. Бачыш самотны балкон? Гэта значыць, што ў гэтай кватэры жыў начальнік турмы. Калі ён заязджаў у дом, то запатрабаваў пабудаваць балкон. Так адзін на ўвесь будынак і застаўся.

Калі паглядзець праз дарогу, то можна пабачыць Мінскую фабрыку друку Дзяржзнака. Там калісьці былі габрэйскія майстэрні і стаматалагічнае вучылішча. Вось адсюль пачынаецца ўся менская стаматалогія.

Па майму меркаванню, “Валадарку” калі-небудзь перанясуць і зробяць на яе месцы гандлёвы цэнтр або гатэль. Гэта пытанне часу, турма ў цэнтры горада — гэта непрактычна. Таксама пэўную цікавасць вызывае будынак, дзе размяшчаецца Экспертна-крыміналістычны цэнтр МУС. Яго будавалі з пункту гледжання практычнасці, а як ён выглядае звонку, нікога не хвалявала. Савецкая архітэктура на самой справе — гэта даволі сумна. Хаця камусьці падабаецца сталінскі ампір, я яго асабіста не люблю. Наогул, калі разумееш, што водзіш экскурсіі да замкаў, старых вуліц, касцёлаў і сінагог, то ўсведамяеш, што 70 гадоў савецкай улады не такія значныя для турбізнесу. Зараз нараджаецца цікавасць да каранёў.

Сталінізм наогул не самы вясёлы перыяд у гісторыі, і калі замыкацца ў ім, то не толькі такая архітэктура будзе, але і людзі. Кожнаму сваё. Я асабіста люблю барока і мадэрн і амаль не ваджу экскурсіі па “савецкаму” Мінску, таму што не люблю гэты перыяд. Але ёсць людзі, якім ён падабаецца і якія бачаць у гэтым “горад сонца”. Я лічу, што кожны, і гід у тым ліку, павінен працаваць з тым, што яму падабаецца. Але калі не падабаецца, гэта ж не значыць, што гэтага няма! Проста мне больш цікава прывесці людзей да Кафедральнага касцёла або на Кальварыйскія могілкі, чым распавядаць пра Дом ураду на плошчы Незалежнасці.

І гэта класна, калі есць гіды, якім мілыя розныя рэчы, таму што ты можаш выбраць. Спачатку пайсці да чалавека, які вельмі любіць савецкую архітэктуру і будзе з задавальненнем пра яе расказваць, а потым адправіцца да гіда, які раскажа пра сярэднявечны Менск. Наўрад ці трэба зносіць савецкія помнікі, калі яны ўяўляюць каштоўнасць. Напрыклад, які сэнс аднаўляць Захар'еўскую вуліцу на месцы праспекта Незалежнасці? Гэта ў любым выпадку будзе новабуд, а праспект — візітная картка горада. Хутчэй, трэба думаць пра аднаўленне і рэстаўрацыю вуліцы Карла Маркса».

Революционная, она же Койдановская, она же Лассаля

Улица Революционная сама по себе является интересным памятником прошлому Минска. Несколько столетий, с 16 века, здесь пролегала Койдановская улица, названная так из-за своего расположения. Она начиналась с западной стороны Нижнего рынка, подходила к проездным воротам (браме) в оборонительном валу и там сливалась с Койдановским трактом.

В конце 19–начале 20 века Койдановская считалась весьма оживленной улицей. Здесь стояли каменные многоэтажные здания мужского духовного училища, гимназии Рейман, жилья минского вице-губернатора, четырех гостиниц, частных лечебниц. Одно из зданий по адресу Революционная, 22, бывшее когда-то гостиницей «Ливадия», сохранилось до наших дней.

После революции в 1918 году улица получила новое название в честь Фердинанда Лассаля, а в 1922 году была переименована в Революционную.

Павел: «Будынак, побач з якім размяшчаецца Чырвоны дворык, адзін з самых старых у Мінску, ледзь не 17–18 стагоддзе, яго перабудоўвалі тры або чатыры разы. Дарэчы, шмат хто з маіх экскурсій не ведае пра Чырвоны дворык, які стаў культавым месцам менскай тусоўкі літаральна пяць гадоў таму.

Таксама трэба звярнуць увагу на тое, як адрэстаўравалі Карэтны двор: абнавілі шыльды, ліхтарыкі, нумары дамоў. Калісьці праз гэтыя бакавыя дзверы выязджалі коннікі, а зараз аўто.

На месцы, дзе зараз Рэвалюцыйная, 15, у 1922 годзе была створана першая ў краіне навукова-даследчая ўстанова — Інстытут беларускай культуры, Інбелкульт. У 1929 годзе ён быў рэарганізаваны ў Акадэмію навук БССР, якая знаходзілася ў гэтым будынку да 1939 года, пакуль не пабудавалі сучасны будынак.

А вось гэты дом на Рэвалюцыйнай, 3 раней быў палацам мінскага віцэ-губернатара. Да гэтага часу засталіся вялікія вокны бальнай залы, дзе да рэвалюцыі ладзілі вечарыны і іншыя розныя балі. Зараз тут Упраўленне па барацьбе з арганізаванай злачыннасцю і карупцыяй МУС РБ».

Дворик костела Девы Марии

Кафедральный костел Пресвятейшей Девы Марии — это основной элемент опорного пункта католического ордена иезуитов. Комплекс возводился на протяжении 17–18 веков и долгое время был центром образования в Минске — здесь находилась иезуитская школа, где преподавались риторика, поэзия, синтаксис и грамматика, а позднее и математика, физика, логика, теология. Также при коллегиуме существовал школьный театр.

В 1797 году старое здание костела сгорело. Его восстановил за счет пожертвований и собственных средств приехавший из Вильно бискуп Якуб Дадэрка. Правда, новое здание вышло пестрым и «богатым», даже со стеклярусными занавесками и росписью сводов.

В 1820 году костел стал Мариинским кафедральным собором. После революции советская власть разместила в этом древнем здании первые правительственные органы республики: Временное Рабоче-Крестьянское Советское правительство Белоруссии, Центральное Бюро КП(б) Белоруссии, Президиум Минского городского исполкома, ЦИК БССР, Совнарком республики и Наркомат по иностранным делам. Там, где ранее молились иезуиты, впоследствии работали Александр Червяков, Александр Мясников, Дмитрий Жилунович и другие.

В войну архитектурный комплекс был частично поврежден и реконструирован в 1951 году в качестве Дома физкультуры.

Павел: «Усе ведаюць, як выглядае касцёл звонку, але калі зайсці ў дворык з боку Рэвалюцыйнай, адкрыецца зусім іншы від. У людзей нейкае двухмернае ўспрыманне: ёсць уваход, а што далей, ніхто не ведае. Звычайна ўсе праходзяць міма, бо касцёл заціснуты паміж двума дамамі. Есць яшчэ нямецкае фота, што да вайны тут стаялі два старых будынка. У вайну яны згарэлі, іх не аднаўлялі, а проста знеслі і пабудавалі на іх месцы гэтыя цагляныя шматпавярхоўкі. Асабіста мне здаецца, што дом злева ад касцёла трэба знесці, а на яго месцы аднавіць будынак калегіуму — па факце, першы менскі ўніверсітэт.

Яшчэ цікавы факт: у будынку курыі была самая старая кухня і сталовая ў нашым горадзе. Тут з 1710 года гатавалі ежу для святароў і вучняў калегіуму».

Исторические несоответствия на площади Свободы

Площадь Свободы играла важную роль для Минска и всей Беларуси на протяжении последних 400 лет. Именно здесь в 1582 году была построена каменная ратуша — символ Магдербургского права, независимости и права на самоуправление.

Площадь была основана в начале 16 века в качестве административного, торгового и культурного центра города. Вплоть до 1860-х годов она носила название «Верхний рынок», а затем — «Соборная площадь». Площадь Свободы получила свое нынешнее имя только после революции 1917 года. Здесь установили первый в нашей стране революционный памятник — солдат-революционер — и проводили демонстрации трудящихся.

Как и многое в Минске, площадь сильно пострадала во время Великой Отечественной войны. А то, что осталось, было разобрано при перепланировке центра Минска в начале 50-х. Из-за смещения центра Минска в сторону юга площадь Свободы потеряла свою главенствующую роль, однако сохранила историческую значимость.

Павел: «Калісьці на плошчы Свабоды стаяў клуб НКГБ, у якім пад час навагодняга балю ў 1946 годзе адбыўся моцны пажар. Тады зажыва згарэла каля 200 чалавек.

З гэтай плошчай звязана шмат малавядомых фактаў. Вось напрыклад: сквер каля Ратушы ў 1812 годзе пасадзілі напалеонаўскія салдаты ў гонар 43-га дня нараджэння Банапарта, і таму наша плошча Свабоды нейкі час звалася Напалеонаўскі пляц. Альбо — у крыпце былой уніяцкай царквы, дзе зараз размешчана канцэртная зала "Верхні горад", была пахавана дачка Льва Сапегі Катажына Сапега.

Зараз на плошчы стаіць помнік войту як сімвал Магдэбургскага права, якое Мінск атрымаў у 1499 годзе. Але мапа пад нагамі статуі вельмі смешная. Чаму? Таму што на ёй напісана, што гэта “рэканструкцыя горадабудаўнічага плану 16 стагоддзя”. Але чамусьці на гэтай мапе 1500-х гадоў есць касцёлы 1640-га і 1710 года. Напэўна, аўтары проста хацелі паказаць, як усё было. У нашым горадзе самы стары дом — 16 стагоддзя, усё астатняе маладзейшае.

Нядаўна я стаў задумвацца, што нават калі б у Мінску аднавілі помнікі часоў Расійскай імперыі, гэта ўсё роўна пайшло б гораду на карысць. Таму што помнік — заўсёды помнік, пра яго можна нешта расказаць. У чым праблема Мінска — тут мала што захавалася, і ўсё гэта вельмі павольна аднаўляецца».

Самое старое здание в городе

Двухэтажное здание бывшего монастыря униатского ордена базилианок — самое старое из сохранившихся в Минске. Полагают, что при его строительстве в 1640-х в качестве основы использовались каменные стены и подвалы готических домов 16 века, и потому его можно считать даже старше Петропавловской церкви, построенной в 1613 году.

Как и многие здания 17 века, Церковь Святого Духа и корпуса женского и мужского базилианских монастырей, разделенные каменной оградой, выглядели так, будто в любой момент могли принять бой. Поговаривают, что при обороне комплекса монашки-базилианки проявляли не меньшее мужество, чем мужчины.

В 1839-м монастырь был упразднен. Российские власти перестроили мужской корпус в стиле классицизма и разместили там Присутственные места, а Святодуховскую церковь превратили из памятника европейского значения в аляповатый собор, взорванный атеистами в 1937 году.

Павел: «А вось гэта самы стары дом у нашым горадзе. Калі верыць археолагам, яны знайшлі на гэтым месцы падмуркі 1570-х гадоў. Тут было некалькі жылых дамоў, якія потым перабудавалі ў адзіны манастырскі комплекс.

Гэта была базыльянская святыня, дзе жылі ўніяты. Злева жылі жанчыны, справа мужчыны. Спецыяльна для жанчын, каб яны не хадзілі па вуліцы на службу, пабудавалі вось такі пераход. Таму што раней тут не было праходу да касцёлу, гэта быў адзін комплекс, прыходзілася абыходзіць будынак, каб патрапіць у царкву».

Дворик у дома Монюшко

Неподалеку от монастыря базилианок, на улице Энгельса, 3 разместился Дом Монюшко — здание 1797 года, где когда-то жил известный беларуский композитор и дирижер Станислав Монюшко.

В 1850-х годах здесь проживал Александр Валицкий — музыкальный критик и литератор, современник и друг Янки Лучины и Винцента Дунина-Марцинкевича, автор первой монографии о жизни и творчестве Станислава Монюшко. Он открыл в здании нотный и книжный магазины, просуществовавшие до 1863 года, пока Валицкого не отправили в ссылку в Тамбов за участие в восстании, а его собственность не конфисковали.

Последним владельцем дома в начале 20 века был некто М. Френкель. Поэтому второе название здания — дом Френкеля.

Павел: «Калі зайсці ў дворык, то з трох бакоў можна пабачыць архітэктуру яшчэ часоў Станіслава Панятоўскага. Гэта 1780–1790-я гады. І хаця дамы перабудоўвалі па трыста разоў, яны ўсе роўна захаваліся.

Побач усё ніяк не адчыніцца бізнес-цэнтр. На месцы гэтага навабуда некалькі гадоў таму прапанавалі аднавіць яблычны сад, за якім калісьці даглядалі манахіні. Але сама ж разумееш: яблычны сад можа плаціць падаткі ў бюджэт хіба што яблыкамі. Таму вырашылі ўзвесці тут замест яблынь бізнес-цэнтр».

Пустота возле Дворца Республики

Рядом с Дворцом Республики простирается пустынный газон. Однако с 1640-го по 1950 год здесь находился самый большой храм в городе — монастырь доминиканцев. Он строился почти столетие: с 1622-го по 1703 год — и в силу того, что стоял на окраине города, выглядел как оборонительная крепость.

Монастырь выполнял свои функции до 1832 года. С 1843-го в его здании была католическая семинария, с 1869 года — склады и казармы. В 1926-м бывший монастырь был взят под охрану государства как памятник архитектуры.

После Второй мировой комплекс был законсервирован. Планировалось его восстановление, на что даже была получена контрибуция от Германии. Однако монастырь все равно снесли. Говорят, потому, что он создавал неправильный в идеологическом плане фон для памятника Сталину.

Дом Ахмеда Офли

Павел: «На Янкі Купалы, 5 есць Дом Офлі — гэта дом турэцкага бізнесмэна Ахмеда Офлі, які прыехаў да нас у 1893 годзе і заснаваў сетку кавярняў “Канстантынопальскія”. Гэта быў наш першы сеткавы маркетынг, такі “Старбакс”, толькі ў дарэвалюцыйным Мінску».

Ахмед Офли вначале попросил у городских властей разрешения открыть временные павильоны для продажи булочек на Нижнем рынке. Дела быстро пошли на лад: вскоре в Минске раскинулась целая сеть кондитерских, где продавались восточные сладости, свежие торты, кексы, печенье, а кофе и чай разных вкусов и видов. Кроме булочных, Офли также построил несколько доходных домов, в одном из которых жил с семьей. Конец процветающему бизнесу положила только Первая мировая.

Дом, появившийся по милости Николая I

Павел: «Мала хто даходзіць да велічэзнага дома на вуліцы Фрунзэ, 19, дзе зараз Следчы камітэт. Гэта былы ваенны шпіталь, які будаваўся з асабістага дазволу імператара Мікалая I. Такі велізарны дом у стылі кацярынінскага класіцызму, асабіста я яго вельмі люблю».

Изначально здание было построено как военный госпиталь и использовалось в качестве медицинского учреждения более 100 лет. Во время войны Российской империи с Турцией сюда привозили раненых с Балкан; во время Первой мировой госпиталь принимал бойцов, пострадавших в сражениях с Германией. В годы Великой Отечественной в здании был немецкий лазарет, а после в комплексе разместились штаб тыла Белорусского военного округа и Белорусский военный суд.

Музей валунов

Павел: «Музей валуноў ва Уруччы — здаецца, усе пра яго ведаюць і павінны былі там пабываць. Але насамрэч шмат з тых, хто прыходзіць да мяне на экскурсію, бывае там упершыню. Зноў жа многія валуны не падпісаныя. На самой справе музей вельмі круты, але патрэбен чалавек, які пра яго раскажа, інакш не зразумееш, што гэта і для чаго».

Это наиболее отдаленная от центра достопримечательность в Минске. Туда можно попасть на такси или автобусе №27, троллейбусе №41 — остановка «Музей валунов». Здесь представлены более двух тысяч гигантских камней, которые остались после ледникового периода и были собраны по всей Беларуси.

У каждого экспоната своя легенда, например, камень «Дед» раньше стоял на языческом капище в центре Минска, где сейчас ресторан «Старое русло». Наверное, Минск единственный европейский город, где вплоть до 1888 года находился действующий языческий храм.

Лестница рядом с Домом офицеров

Павел: «Месца, пра якое мала хто ведае, — лесвіца за Домам афіцэраў. Насамрэч гэта павінен быў быць парадны уваход. Да Другой сусветнай планавалася, што да Дома афіцэраў будзе весці асобная вуліца, але пасля вайны пад'езд да дому забудавалі, ўваход апынуўся ў тупіку. І тады вырашылі: хай застаецца так, як ёсць».

Братские военные могилы времен Первой мировой

Павел: «Могілкі часоў Першай міравой знаходзяцца ў Пярэспе, паміж Старавіленскім і Далгінаўскім трактамі недалёка ад Палаца дзяцей і моладзі. Там яшчэ побач стаяць рэшткі Мінскага фарфоравага завода, якога мне вельмі шкада. Адкрыўся гэты завод у 1883 годзе, а зачыніўся ў 2009-м. Так Мінск страціў сваю фарфоравую вытворчасць, і ад гэтага, на самой справе, сумна, таму што векавыя традыцыі згубіліся. Трэба было пакінуць адзін цэх і рабіць там сувеніры, а не прадаваць кітайскім турыстам кітайскія ж магніцікі».

Костел-невидимка на Золотой Горке

По словам Павла Дюсекова, некоторые минчане никогда не были у костела Святого Роха, что стоит по адресу проспект Независимости, 44а. Все дело в расположении — здание как будто прячется за дворцом искусств на Козлова, и незаметно для случайных прохожих.

На деле же это настоящая католическая жемчужина столицы. Она была построена, чтобы уберечь горожан от страшной эпидемии, бушевавшей в Минске c 1861 по 1864 годы. По легенде, кому-то из горожан приснился сон, будто спасение от болезни принесет Святой Рох, чья статуя погребена в руинах монастыря бонифратров (госпиталитов, ордена римско-католической церкви). И действительно, изваяние было там. Находку с торжественной процессией пронесли по городу и установили в тогда еще деревянной каплице на Золотой Горке. А в 1864 году открылось каменное здание.

Изображение Святого Роха бесследно исчезло из костела в 30–е годы XX века, когда храм закрыли большевики. В 1998 году новая статуя, выполненная из металла, была размещена в правом алтаре на том же самом месте, где когда-то стоял пропавший подлинник.