Дзяжурны па горадзе«Минчане возмущены»: Почему знаковый костел в Верхнем городе вдруг перекрасили в другой цвет
Разукрасили или вернули исторический вид?
Беларусов все еще расстраивают городские новости, связанные с изменением внешнего вида привычных зданий. Так, на прошлых выходных костел Святого Иосифа в Верхнем городе неожиданно сменил привычную светлую расцветку на разноцветную. Беларусы в соцсетях возмутились: мол, зачем разукрасили? А архитектор-реставратор и научный руководитель работ на этом костеле Роман Забелло объяснил для телеграм-канала «Спадчына», что здание на самом деле не разукрасили от балды, а вернули исторический внешний вид. Публикуем его интересный рассказ о том, как вообще реставраторы борются за возвращение зданиям исторического вида и иногда проигрывают в этой войне горожанам и их вкусам.
Справка The Village Беларусь
Костелом Святого Иосифа при монастыре бернардинцев — одно из самых старых зданий в Минске, это памятник архитектуры барокко. С барокко в принципе начинается история минской архитектуры. Этот стиль помощью культовых сооружений фактически сформировал Верхний город, центральную часть Минска.
Монастырь бернардинцев основали в 1624 году. Сначала храм был деревянным, через несколько десятилетий его перестроили в каменный, а в середине 18 века придали ему черты барокко.
Главный костел монастыря — имени Святого Иосифа — славился своими девятью резными позолоченными алтарями. Интересно, что по соседству располагался женский бернардинский монастырь — так они и стояли бок о бок более двухсот лет. Братия монастырей принадлежала к одному и тому же ордену, но судьба у них была разная: женский монастырь перевели в Несвиж, а главный костел передали православным; мужской же монастырь из-за участия верующих в восстании Кастуся Калиновского вообще расформировали в 1864 году.
После этого в стенах монастыря располагался архив документов судебных учреждений, потом — казармы батальона и полицейского управления. Говорят, во время Второй Мировой в бывшем монастыре гестаповцы расстреливали подпольщиков, и еще в пятидесятых годах якобы сохранялась стена со следами многих пуль. Немцев прогнали, но военные остались: в бывших корпусах монастыря размещались военные комендатура, гауптвахта и прокуратура. А в самом костеле после войны снова поселился архив, внутреннюю планировку даже поделили на пять этажей, чтобы все архивы уместились.
Во время реконструкции 2013-2014 годов бывший монастырь основательно переделали: в старых корпусах открыли отель «Монастырский», на территории подворья появился музейный комплекс: археологический музей, каретная, музей конки. А костел Святого Иосифа так и остался архивом: сейчас тут архив научно-технической документации и архив-музей литературы и искусства. В прошлый раз его реставрировали в 1983 году.
А вот так костел выглядит сейчас:
— Тот вид барочных храмов, который известен беларусам — результат многочисленных перекрасок, ведь барочные храмы не были однотонными (и тем более белыми), но нам почти не приходилось видеть их в исторической окраске. В Беларуси есть единичные примеры исследования и восстановления цветового решения барочных зданий: Бригитский костел в Гродно, недавно отреставрированный костел Божьего Тела в Несвиже, — отмечает тг-канал «Спадчына».
архитектор-реставратор
— Вы навуковы кіраўнік работ на касцёле Святога Іосіфа ў Мінску, што гэта азначае і якія ў вас абавязкі?
— У дадзеным выпадку навуковы кіраўнік адказны за тое, каб тыя рашэнні, якія прымаюцца на аб’екце былі навукова абгрунтаванымі і не вялі да страты адметных вартасцей аб’екта на стадыі распрацоўкі дакументацыі і вытворчасці работ.
— За пару дзён фасад касцёла вельмі змяніўся, замест звыклага бэжу мінчукі атрымалі паліхромію. Адкуль гэтыя колеры?
— Такія вынікі праведзеных даследаванняў, у першую чаргу, фізіка-хімічных. Гэта не наша фантазія, а навукова абгрунтаванае аднаўленне гістарычнага каларыту фасада.
— Наколькі я разумею, рамонт на касцёле бягучы, а не капітальны, ці заўсёды пры гэтым робіцца фізіка-хімічнае даследаванне?
— Не, не заўсёды. Склад работ, якія выконваюцца пры бягучым рамонце, не прадугледжвае выкананне будзь то якіх навуковых даследаванняў. Гэта проста падтрыманне тэхнічнага стану аб’екта. Фармальна тут дастаткова было выканаць рамонт тынкоўкі і пафарбаваць фасад у той самы колер, што і быў, на наступныя пяць гадоў.
Праўда, мы з калегамі заўсёды спрабуем максімальна эфектыўна выкарыстаць кожны наш падыход да помнікаў. Калі падчас правядзення работ у нас з’яўляецца дастаткова інфармацыі, каб аднавіць гістарычны каларыт фасадаў ці іншую страчаную вартасць аб’екта ў межах вылучаных рэсурсаў, то мы гэта спрабуем зрабіць. Як прыклад можна прыгадаць комплекс будынкаў па вул. Камуністычнай, 3, 5, 7, дзе падчас рамонту была расчышчаная керамічная плітка на фасадзе і вернутае першапачатковае колеравае рашэнне.
Калі распрацоўвалася праграма работ па бернардзінскім касцёле, то была ўлічана спецыфіка аб’екта і прадугледжана магчымасць наяўнасці на фасадзе роспісаў ці паліхромій. Роспісаў выяўлена не было. На жаль аддзелка фасада амаль не захавалася. Пры кожным наступным рамонце змываліся ці счышчаліся папярэднія афарбоўкі.
Пры аглядзе фасада былі выяўлены месцы, дзе засталася першапачатковая афарбоўка, а таксама багата напластаванняў наступных рамонтаў. Гэтыя слаі былі ў дрэнным стане і не вядома, ці не былі б яны цалкам страчаныя падчас гэтага ці наступнага рамонту, пакуль справа дойдзе да паўнавартаснай рэстаўрацыі.
Абмеркаваўшы з калегамі сітуацыю, прыйшлі да высновы, што наш абавязак як рэстаўратараў захаваць унікальную выяўленую інфармацыю для нашчадкаў. Было прынята рашэнне зрабіць даследаванні ўласнымі рэсурсамі. У структуры нашага прадпрыемства як раз ёсць фізіка-хімічная лабараторыя.
З фасада было адабрана і вывучана больш за 50 проб. Тут безумоўна каласальную працу зрабіла наша хімік, якая змагла прааналізаваць усю інфармацыю і разабрацца дзе першая афарбоўка сапраўды з’яўляецца першым слоем храналагічна, а дзе проста пазнейшы рамонтны слой, які лёг на цалкам расчышчаны фасад.
Па выніках даследавання стала зразумела, што мы маем дастатковую інфармацыю для аднаўлення першапачатковага каларыту фасада. Наша прапанова знайшла падтрымку заказчыка і была ўзгоднена Міністэрствам культуры.
— Франтон касцёла быў знішчаны так даўно, што нават не ўдалося адшукаць ніводнай выявы з ім. У час рэстаўрацыі 1980-х гадоў ён быў адноўлены, але, зразумела, што адабраць пробы для даследавання з яго немагчыма. Як вырашалася гэтая праблема?
— Шчыт быў адноўлены вельмі прафесійна і ўлічвае ўсе архітэктурныя асаблівасці будынка. У класічнай архітэктуры заўсёды ёсць пэўныя правілы і логіка пабудовы фасада, таму каляровае рашэнне аўтэнтычнай часткі было па тым самым прынцыпе «перанесенае» на адноўленую частку. Таксама быў выкананы аналіз аналагаў таго самага перыяду і прататыпаў.
— Трохі раней быў адрэстаўраваны і пафарбаваны манастырскі комплекс пры касцёле: яго колеравае рашэнне блізкае да вашага, але нюансна адрозніваецца. Ці не варта было фарбаваць касцёл у тыя ж адценні, або вынікі даследаванняў тут перавешваюць аднастайнасць?
— Мы прапрацоўвалі варыянт выкарыстання таго самага адцення, што і на кляштарным корпусе. Але гэта б запатрабавала падгонкі ўсіх чатырох колераў да аб’екта, вынікі даследавання якога мы праверыць зараз не можам. Тым больш на сёння кляштарны корпус ужо выгаралы і часткова перафарбаваны.
У масе касцёл і кляштар цяпер будуць глядзецца ансамблем. Нюансы асноўнага колеру не перашкодзяць гэтаму.
— Будзем шчырымі, цяперашні выгляд вельмі нязвыклы для вока. Нават мне спатрэбіцца час, каб звыкнуцца з ім. Ці няма апаскі, што грамадства не прыме «размаляваны» храм?
— Некалі і ратуша была нязвыклай, не падабалася яе размяшчэнне. Агучваліся ўсур’ёз думкі, што яе трэба было развярнуць на 90 градусаў, каб лепей глядзелася. Адноўлены фасад сённяшняй музычнай гімназіі-каледжа таксама выклікаў багата абмеркаванняў. Больш за тое, у 1980-х адноўлены шчыт дадзенага касцёла быў успрыняты даволі крытычна. Мне здаецца, гэта нармальны працэс. Значна горш, калі б гараджанам было абыякава на тое, што робіцца з іх спадчынай.
— Наколькі ўвогуле такі выгляд характэрны для храмаў барока? Вось Сафія ў Полацку белая, праваслаўны сабор у Мінску белы, храмы ў Глыбокім — бэжавы (нядаўні рамонт!) і бела-блакітны, магілёўскія таксама белыя, віцебскія барочныя святыні аднавілі белымі. На старых фота таксама ўсе храмы аднатонна светлыя, без аніякага кантрасту. А тут насычаны тэракотавы і вугальна-чорны!
— Архітэктура XVII-XVIII стст. у нас насамрэч мала даследаваная. На сённяшні дзень яе скажоны стэрэатыпны вобраз у нашай свядомасці сфарміраваны пазнейшымі рамонтамі і перабудовамі. Тэракотавы, вохрысты, цёмна-шэры — можна сказаць «стандартныя» колеры для такой архітэктуры. Афарбоўкай імітавалі колер прыродных каменных матэрыялаў першакрыніц. Пералічаныя вамі аб’екты пэўна таксама мелі іншы каларыт. Напрыклад, полацкая Сафія паводле даследаванняў дакладна мела поліхрамічнае вырашэнне фасадаў.
Для большасці храмаў змены былі звязаныя са зменай уладальніка ці нават функцыі самога аб’екта, як і ў нашым выпадку. Як вынік — разнастайны каларыт барока рабіўся «незразумелым», «празмерным» ці «непатрэбным». Не было неабходнасці ці фінансавай магчымасці яго падтрымліваць і паднаўляць. І тады пры першым рамонце фасады проста ўтылітарна бяліліся вапнай. Былі і аўтарскія перабудовы, калі мянялася барокавае аблічча аб’екта, як, напрыклад, са Станіславаўскім касцёлам у Магілёве, але гэта зусім іншы выпадак.
Але і нават тады, на мяжы стагоддзяў, фасады не маглі быць крыштальна белымі. Белага колеру ў архітэктуры не было. Чысты белы колер, які яшчэ і трывалы ў часе, з’явіўся з развіццём хімічнай прамысловасці і шырока стаў прымяняцца толькі ў другой палове XX ст. Натуральныя светлыя вапняныя фарбы не былі такімі яркімі, заўсёды мелі адценне (бэжавае, шэра-блакітнае, ружовае) і трошку цямнелі праз пэўны час пад уздзеяннем асяроддзя.
— Ці павінны помнікі ўвогуле «падстройвацца» пад грамадства? «Нам гэтае вашае рознакаляровае барока незразумелае, давайце проста пафарбуем, каб было прыгожанька і камфортненька».
— Пытанне вельмі шырокае. На яго можна адказаць і «так», і «не». Залежыць ад помніка і таго, што з’яўляецца «ахвярай» гэтага падстройвання. Атачэнне фармуе нашыя густы, а нашае гістарычнае атачэнне было моцна зменена, як праз мэтанакіраванае знішчэнне, так і праз несвядомую непісьменную ўніфікацыю. Пасля таго, як бальшыні аб’ектаў на праспекце Незалежнасці быў вернуты гістарычны насычаны каларыт і прынцып аднатоннасці (без расфарбоўкі кожнага элемента дэкору ў свой колер), то і пры рамонтах аб’ектаў, якія не маюць ахоўнага статусу, усё радзей выкарыстоўваюць «вясёлыя», моцна разбеленыя ружовыя і фіялетавыя колеры.
З іншага боку варта прыгадаць выпадак з «чырвоным дворыкам» [двор на рагу Камсамольскай і Рэвалюцыйнай], калі набытая вартасць каларыту апынулася па шматлікіх параметрах больш каштоўнай для горада за гістарычную. Дворык не далі перафарбаваць у ружовы і захавалі сучаснае каляровае рашэнне.
Рашэнні павінны прымацца спецыялістамі, якія могуць улічыць і ўзважыць усе акалічнасці, але ў любым выпадку патрэбная дыскусія. З аднаго боку, каб сабраць усе зыходныя дадзеныя для прыняцця рашэння, з іншага, каб помнік успрымаўся грамадствам і каб людзі яго лічылі «сваім».
У дадзеным выпадку мы маем не толькі вяртанне канкрэтнай вартасці будынку і атачэнню, але і добры адукацыйны рэсурс: як выглядалі барокавыя храмы, чаму зараз яны выглядаюць іначай, як можна рамантаваць помнікі і якія загадкі яны могуць хаваць.