Час ад часу, мы бачым па телевізару вялізные чэргі з ахвочых пакланіцца мошчам розных святых. У Мінску і Беларусі ўвогуле – цікавасць да мошчаў не такая моцная, як у Рассіі, да і ў чорнам рынке мошчаў няма неабходнасці, чаго не скажаш пра Маскву. РПЦ пры падтрымцы праваслаўных мецэнатаў штогод ладзіць туры замежных святыняў па краіне. Мы разабраліся, што прызнаюць мошчамі, колькі каштуюць самыя дарагія святыні і дзе іх можна купіць у Маскве.

Тэкст

Кірыл Рукаў

Iлюстрацыі

ДАША СКРАБЦОВА

Што такое мошчы і як яны «дзейнічаюць»

Мошчамі называюць парэшткі людзей, якіх афіцыйна царква прызнала святымі, то бок іх кананізавала. Святыняй могуць прызнаць цэлыя цела, правіцу (кісць правай рукі), пальцы, ступакі або нават асобныя фрагменты тканін. Усе гэтыя «часткі святых», незалежна ад іх памеру, шануюцца царквой аднолькава, хоць паломнікаў і простых вернікаў больш вабяць буйныя мошчы. Хрысціянская царква кананізуе людзей, пра «цуды» якіх захаваліся хаця бы два сведчанні, альбо пакутнікаў, якія зведалі ганенні за сваю веру. З іншых: палітычных, грамадскіх або нават місіянерскіх прычын атрымаць статус святога немагчыма.

Як распавёў нам кіраўнік паломніцкага цэнтра святога апостала Тамаша ў Нямеччыне Цімафей Кітніс, задача царквы тут — «зафіксаваць, што Бог сапраўды выславіў чалавека». Для гэтага ствараецца адмысловая камісія, якая вывучае біяграфію і збірае сведчанні цудоўнай дапамогі. Потым камісія прапануе свае высновы на суд Архіерэйскага (праваслаўнага, памеснага. — Заўвага рэдактара) або Сусьветнага (агульнахрысціянскага. — заўвага рэдактара) Сабора. Апошні раіцца і прымае рашэнне, у праваслаўі гэта называецца «кансэнсус патрум», або «згода айцоў».

Захоўваюцца і выстаўляюцца мошчы ў адмысловых ёмістасцях — машчавіках, каўчэгу або рэлікварыі. Звычайна царква прапануе вернікам «прыкласціся», пацалаваць ці проста пакратаць рэлікварыі з мошчамі. Чарга да іх — неабходная частка паломніцтва, яна сімвалізуе збаўленне на шляху да святыні. Падобны культ існуе ва ўсіх хрысціянскіх канфесіях, апрача пратэстанцкіх. «Дзеянне» мошчаў царква тлумачыць не ўласцівасцямі саміх прадметаў, а воляй святога, якому мошчы належаць. «У шанаванні мошчаў няма нічога магічнага. З гледзішча царквы лекаванне адбываецца праз тое, што чалавек звяртаецца да таго ці іншага святога "з верай", а не таму, што сам аб'ект надзелены нейкай моцай. Мошы — проста праваднік моцы Святога Духа, да якой звяртаецца вернік», — тлумачыць Кітніс.

Машчавік напаўняюцца каровінымі, свінымі і чалавечымі косткамі, якія часта немагчыма ідэнтыфікаваць. Сотні такіх рэліквій Маркус ужо прадаў па кошце ад 20 да 500 долараў за штуку

Паломнікі почасту выбіраюць мошчы і рэліквіі зыходзячы з таго, у чым ім патрабуецца дапамога. Адрасныя запыты ў вернікаў узнікаюць праз тое, што яны ведаюць сюжэты з жыцця святых, калі апошнія рабілі цуд. Напрыклад, як у Сергія Раданежскага просяць поспехаў у вучобе, пасля таго як ён сам цудоўным чынам стаў добра вучыцца ў школе. «На самой справе вы можаце звярнуцца да любога святога з любой просьбай, царква не прызнае тут нейкую спецыялізацыю святых», — падсумоўвае Цімафей Кітніс.

Бізнес на мошчах

Не так даўно ў маскоўскім храме Хрыста Збаўцы былі выстаўленыя мошчы Міколы Мірлікійскага, або Цудатворца, — аднаго з самых папулярных святых у праваслаўнай Расіі. Вядома, што патрыярх Кірыла і папа рымскі Францішак дамовіліся аб гэтым туры падчас гістарычнай сустрэчы ў Гаване ў 2016 годзе. Левую рабрыну Міколы даставілі з італьянскага горада Бары адмысловым рэйсам у Маскву. Пасля гэтага мошчы перавезлі у Санкт-Пецярбург, дзе яны прабылі да канца ліпеня. Штодня святыню ахоўвае тысяча байцоў Расійскай гвардыі. Для прынясення мошчаў свяціцеля Міколы Цудатворца з Італіі ў Расію набралі валанцёраў, сваіх людзей прыцягнуў рух «Праваслаўныя добраахвотнікі».

РПЦ не раскрывае, колькі каштуе акцыя па прывозу мошчаў і якія прыбыткі яна прыносіць. Былы прадстаўнік патрыярхіі Усевалад Чаплін пасля звальнення з Сінадальнага аддзела ў 2015 годзе абвясціў «закрытасць бюджэту» галоўнай праблемай Рускай праваслаўнай царквы. Зараз прэс-сакратар патрыярха Аляксандр Волкаў назваў толькі імя самага вялікага фундатара — уладальніка хімічнага холдынга «Фосагро» Андрэя Гур'ева. Тэлеканал «Дождь» заяўляе, што Гур'еў аплачвае паломніцкія паездкі святароў у італьянскі Бары апошнія чатыры гады. Паводле звестак «РБК», «падтрымку» туру мошчаў Міколы аказваў яшчэ і фонд свяціцеля Рыгора Багаслова, якім кіруюць мітрапаліт Іларыён, старшыня Аддзела знешніх царкоўных сувязяў, і Вадзім Якунін, кіраўнік фармакалагічнай кампанія «Процек». Яшчэ каля 3 мільёнаў расійскіх рублёў вылучыў урад Масквы.

АНДРЭЙ Кураеў

протадыякан

Арганізацыя любых тураў з мошчамі — гэта прыбытковае прадпрыемства. Вернікі і пілігрымы раскупляюць вялікую колькасць друкарскай прадукцыі і свечак, ахвяруюць у скарбонку — прыбытковасць і наведвальнасць храма рэзка павялічваюцца. Маршрут, па якім павязуць мошчы, абмаўляецца ў закрытых ўнутраных дамовах, тамсама размяркоўваюцца і долі на выручку за пэўны тэрмін: колькі атрымае замежны ўладальнік мошчаў, колькі — царква (пляцоўка), арганізатар тура, дыяцэзія. Ёсць варыянт і наўпроставага прыбытку: напрыклад, касцёл у самім горадзе Бары прадае міра з мошчаў свяціцеля Міколы, у тым ліку і на перапродаж у праваслаўнай грамадзе.

Мне здаецца, тут усё ўладкавана паводле прынцыпу "прыбыткі — нам, страты вам". Дзяржава выдаткоўваецца на суправаджэнне дэлегацыі, ахову святыні і пілігрымкі, шырачэзную рэкламную кампанію, піяр федэральных каналаў. Усё гэта магло б каштаваць шалёных грошай, але даецца царкве бясплатна — расійскія ўлады лічаць такі ўдзел выгадным для сябе.

На самай справе Гур'еў пачатковец у паломніцкім бізнесе. З 2003 да 2013 год манаполію на ўвоз замежных мошчаў захоўваў Фонд Андрэя Першазванага (ФАП) пад кіраўніцтвам Уладзіміра Якуніна, экс-прэзідэнта Расійскай Чыгункі і сябра дачнага кааператыва «Возера». У спісе рэліквіяў, турнэ якіх арганізаваў ФАП, — мошчы Андрэя Першазванага, вялебнай пакутніцы Лізаветы і манашкі Варвары, Яна Хрысціцеля, евангеліста апостала Лукі і Аляксандра Неўскага (яго «турнэ» арганізаванае пры падтрымцы мільярдэра Іскандэра Махмудава). Самымі масавымі сталі «турнэ» паса Багародзіцы ў 2011 годзе, які сабраў больш за 3 мільёны чалавек, і крыжа Андрэя Першазванага ў 2013-м, — мільён паломнікаў. Місіянерская дзейнасць ФАП па прывозе мошчаў раптоўна спынілася пасля публікацыі гучнага расследавання Аляксея Навальнага пра сям'ю Якуніна. Акрамя таго, фінансаванне ФАП пачало праходзіць праз фонд мэтавага капіталу «Вытокі» (УК «РусФин»). Адзіная праваслаўная акцыя, якую фонд Якуніна пакінуў за сабой, — штогадовае прынясенне ў Маскву мілотнага агню з храма Уваскрэсення Хрыстова ў Ерусаліме.

Ужо ў 2015 годзе буйныя паломніцкія мерапрыемствы падзялілі паміж сабой два іншыя уплывовыя фонды. Прывоз мошчаў Георгія Перамаганосца спансаваў Фонд вялікага князя Уладзіміра, падкантрольны палкоўніку ФСБ Вячаславу Ратаўчыкову з спартыўнага таварыства «Дынама» (іншыя кіраўнікі таварыства — сілавікі і генералы спецслужбаў). Тур па Расіі і Беларусі мошчаў князя Уладзіміра зладзіў ужо Фонд свяціцеля Васіля Вялікага, за якім стаіць мільярдэр Канстанцін Малафееў. Ён жа праз год прывёз у Маскву і мошчы святога Сілуяна Афонскага. Менавіта дабрачынныя фонды Малафеева «РБК» звязаў з фінансаваннем апалчэнцаў на паўднёвым усходзе Украіны.

Зараз мітрапаліт Іларыён заяўляе, што Расея 930 гадоў чакала прыезду мошчаў Міколы Цудатворца. У рэчаіснасці фрагмент мошчаў з Бары быў афіцыйна перададзены прыватнаму Фонду Свяціцеля Міколы яшчэ ў 2002 годзе вялебным айцом Джавані Мацера. Больш за тое, гэты фонд у 2008–2010 гадах ужо ладзіў шырокі паломніцкі тур мошчаў па гарадах Расіі. Аднак фундуецца ён не расейскімі праваслаўнымі мецэнатамі, а кампаніяй «Энергі Бадэн-Вюртэмберг АГ» — трэцім паводле велічыні энергетычным холдынгам Нямеччыны.

Дзе знайсці мошчы ў Маскве

Тыя ж мошчы Міколы Цудатворца, паводле звестак Rublev.com, можна знайсці яшчэ ў 26 храмах Масквы і вобласці. Большасць з іх пускаюць на пакланенне да мошчаў штодня, бясплатна і без чэргаў. Аднак, напрыклад, да мошчаў іншай папулярнай святой — Матроны Маскоўскай у Пакроўскім жаночым манастыры — і ў звычайныя будні дзень прыйдзецца прастаяць каля двух-шасці гадзін. У розных маскоўскіх парафіях РПЦ выстаўлены машчавікі апостала Андрэя Першазванага, Юрыя Пераможцы, Дзімітрыя Данскога, Сергія Раданежскага ды іншых.

На гэтай карце 10 найбольш папулярных маскоўскіх святынь, доступ да якіх адкрыты для ўсіх. Гэта далёка не ўсе мошчы, якія захоўваюцца ў расейскай сталіцы: іх больш у дзясяткі разоў.

Чорны рынак мошчаў

У Сеціве абвесткі аб продажы машчавікоў і рэлікварыяў даступныя на дзясятках аўкцыёнаў і сайтаў, але царква рэзка асуджае такі бізнес. Найбуйнейшы гандляр святынямі ў Расіі — Аляксей (alexbishop) — размясціў на розных платформах сумарна больш за 500 лотаў. Газеце "Маскоўскі камсамолец» Аляксей прадставіўся як «эксперт у галіне рэліквій і мошчаў». Ён заявіў, што возіць рэліквіі з Францыі, Італіі і Грэцыі ў Расію ўжо больш за 15 гадоў. Свой спосаб атрымання рэліквіяў Аляксей не раскрывае — «камерцыйная таямніца», сустрэцца з пакупніком прапануе на станцыі метро «Кітай-горад». Цэны залежаць ад старажытнасці прадмета і значнасці святога. Напрыклад, невялікі машчавік Міколы можна купіць за 65 тысяч расійскіх рублёў, а вось машчавік апостала Пятра, з кардынальскім сертыфікатам сапраўднасці 1777 года, ужо за 255 тысяч расійскіх рублёў. Адзін з самых дарагіх лотаў — рэлікварый-каляндар , які змяшчае ў сабе часціцы мошчаў 365 святых і пакутнікаў, за 365 тысяч расійскіх рублёў (гэта значыць па цане тысяча за святога).

Зрэшты, 26 траўня мадэратары пляцоўкі Avito.ru заблакавалі і выдалілі з сайта ўсе лоты з мошчамі (скрыншоты з аўкцыёну даступныя па спасылцы). Прадстаўнікі сэрвісу распавялі The Village, што на абвесткі паступала шмат скаргаў, а праверка адміністрацыяй «выявіла парушэнні дамовы з карыстальнікам». Праз два дні ўсе лоты былі часова заблакаваныя і на іншым запісе Аляксея, на партале калекцыянераў Au.ru — фармальнай прычынай пазначана «адпачынак прадаўца».

Вядома, сапраўднасць мошчаў да куплі праверыць немагчыма. Падробка рэліквіяў — надзвычай пашыраная з'ява. Эксперт па святынях Расійскага праваслаўнага ўніверсітэта Міхаіл Артэ ў інтэрв'ю выданню «Православие и мир» расказаў аб чатырох майстрах падробкі, вядомых асабіста яму. Да прыкладу, нехта Маркус з Штутгарта імітуе адбіткі пячатак біскупа на сучасных прабірках-машчавіках, падпісваючы змесціва імёнамі святых. Машчавік напаўняюцца каровінымі, свінымі і чалавечымі косткамі, якія часта немагчыма ідэнтыфікаваць. Сотні такіх рэліквій Маркус ужо прадаў па кошце ад 20 да 500 долараў за штуку, заяўляючы, што раней выкупіў маёмасць аднаго кляштара.

Звесткі пра мошчы, якія дублююць адна адну ў розных дыяцэзіях, узнікаюць пастаянна. Найбольш буйное даследаванне правёў французскі археолаг Мары-Людовік Лалан яшчэ ў 1847 годзе, калі ён налічыў 11 знойдзеных паказнікаў Яна Хрысціцеля, тры тулавы прарока Ісаі, 8 чэрапаў і 12 рук і ног апостала Піліпа. У 2007 годзе прэсавы сакратар Маскоўскай патрыярхіі заяўляў, што галава Яна Златавуста знаходзіцца ў Богаяўленскім саборы РПЦ, хоць грэцкія праваслаўныя лічаць сапраўднай сваю галаву Златавуста, на Афоне. Гэтак жа «сапраўдны» чэрап Андрэя Першазванага ёсць і ў Італіі, і ў Грэцыі.

Мошчы ў законе

Пасля заканчэння экспедыцыі левае рабро Міколы вернецца ў італьянскі горад Бары. Фармальна мошчы святога належаць дамініканскаму манаскаму ордэну Каталіцкай царквы. Менавіта ордэн дае дазвол на ўсе дзеянні з парэшткамі. Канчатковы ўладальнік усёй царкоўнай маёмасці — папа рымскі. Але гэта не значыць, што мошчы могуць належаць толькі царкоўным арганізацыям.

Як распавядае кіраўнік еўрапейскага паломніцкага цэнтра Цімафей Кітніс, у тым жа Бары ёсць сем'і, якія колісь атрымалі ў знак вышэйшай падзякі драбнейшую часціцу мошчаў. «Натуральна, законы аб пахаванні, аб абыходжанні з парэшткамі не дзейнічалі ў XI стагоддзі. Да гэтага часу да іх ставяцца менавіта як да святыняў накшталт абразоў, а не як да простых костак». Пры транспарціроўцы ад пашкоджання страхуюць цалкам увесь апячатаны рэлікварый, у якім перавозяць мошчы, — юрыдычна мяжу яны таксама праходзяць менавіта як «каўчэг з мошчамі», а не як асобныя парэшткі.

Самы гучны скандал, які тычыцца ўласніка мошчаў, падняла ў 2013 годзе Суздальская праваслаўная царква, якая не ўваходзіць у епархію РПЦ і ня падпарадкоўваецца федэральнай структуры. Выканаўчыя прыставы гвалтам забралі ў Рускай праваслаўнай аўтаномнай царквы (РПАЦ) мошчы Яўхіма і Еўфрасінні Суздальскіх, якія да расколу належалі Расійскай Федэрацыі. Айцец Валянцін паспрабаваў вярнуць іх праз суд, настойваючы на ​​гістарычным значэнні мошчаў для Іверскага храма. Але ў 2014 годзе абласны суд усё ж узяў бок Росмаёмасці, а апошняя перадала парэшткі РПЦ. З гледзішча закона мошчы ніяк не адрозніваюцца ад любых іншых матэрыяльных прадметаў, для іх не прапісаны асаблівыя ўмовы захоўвання або перавозкі.

ЯЎГЕН Карчага

старшыня калегіі адвакатаў «Старынскі, Карчага і партнёры»

«Пытанне аб юрыдычным статусе святых мошчаў падымалася ў 2014 годзе, тады справа дайшла нават да Канстытуцыйнага суда. Заяўнік аспрэчваў магчымасць аднясення мошчаў да аб'ектаў грамадзянскіх правоў, прадугледжаных менавіта артыкулам 128 Грамадзянскага кодэкса РФ. У выніку суд не пагадзіўся са скаргай на неканстытуцыйнасць артыкула. Пры гэтым суддзя Гадзіс Гаджыеў указаў у адмысловым меркаванні, што прававы рэжым выкарыстання мошчаў павінен рэгулявацца асобна. Аднак да гэтага часу змяненняў у закон ніхто не ўносіў.

Зараз канкрэтных палажэнняў, якія б казалі аб прававым статусе мошчаў, няма. Ёсць толькі практыка, і там яны выступаюць у ролі цалкам звычайных аб'ектаў грамадзянскіх правоў. Усе спрэчкі вакол мошчаў звычайна прыраўноўвацца да разраду рэлігійных. Заканадаўца і ведамствы імкнуцца не заходзіць на гэтую тэрыторыю».