Датуль, пакуль не з'явіўся гуказапіс і класічная музыка не ператварылася ў індустрыю ў тым выглядзе, у якім мы яе ведаем цяпер, выканаўцы гралі музыку цікавых ім аўтараў, не задумваючыся над тым, класічная яна ці не. Для разумення класікі не трэба нейкім асаблівым чынам мяняць сваё ўспрыманне.

Галоўнае – знаёміцца з ёй пакрысе і пачаць хадзіць на канцэрты. Любы класічны твор, верагодна, запатрабуе ад вас большай увагі, чым звычайная сучасная песня. Не турбуйцеся, калі з першага разу ён падасца вам надта складаным і няўцямным. Пасля пяці-сямі праслухванняў вы пачняце адчуваць яго ўнутраную логіку, пазнаваць пэўныя моманты і выхопліваць тэмы, якія змяняюць адна адну. Працягвайце слухаць – дома, па дарозе на працу і ў ліфце – і паступова твор, які на першы погляд здаваўся вам «непад'ёмным», зробіцца блізкім і зразумелым. Для тых, хто хацеў пачаць слухаць класіку, але не ведаў з чаго пачаць, The Village выбраў некалькі эфектыўных методык.

Метад № 1: паслядоўны

Найбольш традыцыйны спосаб пазнаёміцца з акадэмічнай музыкай – слухаць знакавыя творы вядомых кампазітараў у храналагічным парадку, пераходзячы ад эпохі да эпохі, а затым выбраць перыяд, які аказаўся найбжэйшым па духу, і паглядзець на яго больш уважліва.

Так, напрыклад, лічыць кінакрытык Антон Далін: «Пачніце з Баха і Моцарта, гэта базіс і аснова. Спачатку фартэпіянны Бах у выкананні Глена Гульда, пасля – “Добра тэмпераваны клавір”, “Варыяцыі Гольдберга” і “Брадэнбургскія канцэрты” ў выкананні Нікалаўса Арнанкура. Моцарта можна пачаць – таксама ў яго выкананні – з апошніх сімфоній (з 34-й па 41-ю). Потым праслухаць “Рэквіем”, “Чароўную флейту” і “Дон Жуана”. Гэта выдатны старт».

З чаго пачаць слухаць Баха

«Добра тэмпераваны клавір» – верагодна, самы дасканалы твор у гісторыі музыкі: два цыклы па дваццаць чатыры прэлюдыі і фугі ва ўсіх магчымых танальнасцях. Першую прэлюдыю до-мажор можа падабраць на піяніна амаль кожны, аднак пасля цыкл пакрысе робіцца складанейшым. І цікавейшым.

Брадэнбургскіх канцэрты – адначасова маштабны і кампактны цыкл з шасці раздзелаў ад дзесяці да дваццаці хвілін даўжынёй. Шэсць абсалютна розных канцэртаў, аб'яднаных чыста бахаўскай радасцю жыцця.

Санаты і партыты для скрыпкі сола давядуць вам, што слухаць самотную скрыпку цягам доўгага часу зусім не нудоцце. Бах імкнецца да поўнага ахопу магчымасцяў скрыпкі. Жамчужына цыкла – знакамітая чакона, пранізлівей якой няма на свеце.

Паводле легенды, Варыяцыі Гольдберга павінны былі служыць заспакаяльным і снатворным сродкам для расійскага дыпламата, які пакутаваў на бессань. Піяніст Ёган Гольдберг павінен быў граць іх у спальні дыпламата перад сном. Чаму б не паспрабаваць выкарыстаць гэтую музыку па яе найпроставым прызначэнні і цяперака?

З чаго пачаць слухаць Моцарта

«Дон Жуана» называюць операй опер, галоўнай для ўсіх часоў і народаў. Ні ў адной іншай вялікай оперы да такой ступені ня вытрыманы баланс паміж трагічным і камічным, высокім і нізкім, воляй да жыцця і непазбежнасцю смерці.

Усім вядомае «Турэцкае ронда» насамрэч не самастойная п'еса, а фінал «Санаты для фартэпіяна № 11», іншыя часткі якой не менш цудоўныя. Як і астатнія фартэпіянныя санаты Моцарта, не кажучы ўжо пра яго ж Фантазіі.

Пачатак Сімфоніі № 40 можа выклікаць у вас міжвольнае раздражненне, настолькі ён на слыху. Паспрабуйце наладзіць сваё вуха так, быццам чуеце яе ўпершыню, і тады ўзнагародай вы будуць не менш выдатныя, але не гэтак заезджаныя часткі твора.

Саната для скрыпкі і фартэпіяна № 21 – ці не самая сумная музыка на свеце.

З чаго пачаць слухаць Бетховена

Далей вам варта перайсці да музыкі Людвіга ван Бетховена, яго сімфоній № 5 і № 7. Першая ў спісе – каб даведацца, што ж вартага ва ўсім вядомым «та-да-да-дам». Другая – каб адкрыць для сябе «нязвыклага» Бетховена – лёгкага, светлага і нават вясёлага. Геніяльная другая частка сёмай знаёмая нават далёкім ад класікі слухачам па апрацоўцы групы Deep Purple.

Канцэрт для скрыпкі з аркестрам – адзін з найвялікшых скрыпічных аркестраў. Калі засумуеце ў сярэдзіне, у фінале будзеце ўзнагароджаныя. Канцэрт падорыць вам такую прыгожую і сумную мелодыю – утрымацца ад слёз будзе няпроста.

Саната для фартэпіяна № 14 – сімвал непадзеленага кахання. Сярод 32 фартэпіянных санат Бетховена «Месяцовая саната», магчыма, не найлепшая, але ўжо сапраўды самая знакамітая; яе шмат хто цытаваў: ад Шастаковіча да The Beatles.

З чаго пачаць слухаць Мендэльсона

Наступным адкрыццём для вас можа стаць творчасць рамантыка Фелікса Мендэльсона. Яго «Вясельны марш» стаў папулярным пасля вяселля прынцэсы Вікторыі і прынца Фрыдрыха III і, не з’яўляючыся найлепшым творам кампазітара, на жаль, асланіў усе астатнія. Зразумець, што яго музыка – гэта нешта больш вытанчанае і лірычнае можна дзякуючы «Песням без слоў», якія Мендэльсон пісаў усё жыццё. Іх часам прапісваюць як адзін са спосабаў лекавання ад дэпрэсіі.

Каб дабудаваць вобраз, варта пачуць знакамітую Сімфонію № 4, створаную ім на хвалі захаплення Італіяй.

«Скрыпічны канцэрт» Мендэльсона не менш важны, чым бетховенаўскі, але куды больш лёгкі для разумення.

З чаго пачаць слухаць Чайкоўскага

Калі хочаце зразумець, што такое сімфонія, паслухайце Пятую сімфонію Чайкоўскага – гэта адзін з лепшых і цэласных узораў жанру. Яна не такая папулярная, як балеты кампазітара, хоць яе меладычны патэнцыял не ніжэйшы.

Для многіх Чайкоўскі – гэта «Шчаўкунок», «Спячая прыгажуня» і Першы фартэпіянны канцэрт. Нічога агульнага з гэтым не мае трыа «Памяці вялікага мастака» – трагічнае, глыбока інтымнае выказванне, пазбаўленае ўсякага цяжару і пампезнасці. Такога Чайкоўскага вы яшчэ не чулі.

З чаго пачаць слухаць Брамса

Першую сімфонію Брамса называлі «Дзясятай сімфоніяй Бетховена», маючы на ўвазе пераемнасць традыцыі. Але калі дзевяць сімфоній Бетховена няроўныя паводле значнасці, то з чатырох сімфоній Брамса кожная – шэдэўр. Пампезны пачатак «Трэцяй» – толькі зыркая вокладка для глыбокага лірычнага працягу, які дасягае апагею ў незабыўным Алегрэта.

Камерны ансамбль – адзін з самых вытанчаных відаў музыкавання: скрыпічная саната, фартэпіяннае трыа або струнны квартэт часта могуць выказаць больш, чым цэлы балет ці сімфонія. Сінонім камернай музыкі – імя Брамса, у якога кожны камерны твор – шэдэўр. У тым ліку Саната для скрыпкі і фартэпіяна № 3, незабыўны пачатак якой нараджаецца з фразы, як бы перапыненай на паўслове.

Калі сімфанічны аркестр грае на біс, як найменей у палове выпадкаў дырыжор выбірае Першы венгерскі танец, у крайнім выпадку – Пяты. «Венгерскія танцы» – гэта два дзясяткі мініяцюр для двух фартэпіяна, пазней перакладзеных для аркестра, які ствараліся на аснове аўтэнтычных венгерскіх мелодый; вынік – 21 ўзорны біс.

Метад № 2: слухаць блізкіх духам

Музычны крытык Ілля Аўчыннікаў лічыць, што традыцыя пачынаць знаёмства з класікай праз музыку Баха і Моцарта не зусім слушная. Бо ёсць некалькі класічных кампазітараў, музыка якіх больш сугучная ўнутранаму жыццю сучаснага чалавека. Сярод іх – Малер, Шастаковіч і Стравінскі. Мяжа стагоддзяў спарадзіла геніяў, якія размаўляюць з намі на адной мове. Калі музыка XIX стагоддзя, якая складае асноўны масіў рэпертуару сучасных выканаўцаў, магла ўжо загадзя вам надакучыць, то гэтыя творы напэўна здадуцца вам свежымі, цікавымі і блізкімі па духу.

Слухаем Малера

Хоць вялікая частка жыцця Густава Малера прыйшлася на XIX стагоддзе, ён стаў першым кампазітарам, які, разбурыўшы рамантычныя каноны, адважна скокнуў у XX стагоддзе, вельмі дакладна прадказаўшы разарваную свядомасць людзей, якія зробяцца сведкамі сусветных катастроф. У жыцці кампазітара быў пераломны год, калі ён напісаў твор незвычайнага трагічнага трымцення – Сімфонію № 6. Нягледзячы на сваю працягласць (восемдзясят хвілін), яна слухаецца на адным дыху, нагадваючы захапляльны раман з пастаяннымі паваротамі сюжэту. У Малера амаль уся музыка хапае за душу. Яе можна не любіць, але застацца да яе абыякавым немагчыма. З 1960-х дзякуючы намаганням Леанарда Бернстайна пачаўся малераўскі бум, так што пачуць Малера ўжывую не складана.

Слухаем Стравінскага

Ігара Стравінскага нездарма называюць кампазітарам-хамелеонам. На працягу жыцця ён некалькі разоў кардынальна мяняў свой стыль, так што, калі пачуць яго творы, створаныя ў пачатку, сярэдзіне і канцы творчага шляху, немагчыма паверыць, што іх напісаў адзін і той жа кампазітар. Стравінскі ўсё жыццё перажываў, што, нягледзячы на тое, што ён працягвае тварыць, самымі вядомымі яго творамі застаюцца раннія балеты – «Жар-птушка», «Пятрушка» і «Вясна святая». Прэм'ера балета «Вясна святая», пастаўленага Ніжынскаім, лічыцца самым гучным музычным скандалам XX стагоддзя. “Вясна” – шмат у чым празорчы твор, аповяд пра паўлюдзей-паўзвяроў напярэдадні эпохі, калі людзям трэба было страціць чалавечае аблічча. Для Стравінскага гэта быў першы па-сапраўднаму арыгінальны твор, створаны без аглядкі на іншых кампазітараў, праўдзівы прарыў. З яго вам і варта пачаць.

Слухаем Шастаковіча

У адрозненне ад Стравінскага, творчасць Шастаковіча ўяўляе сабой адзінае цэлае, як лірыка Пушкіна або раманы Дастаеўскага. У некаторых музыка Шастаковіча можа асацыявацца з чымсьці грубаватым і савецкім. Гэта памылковае меркаванне складваецца праз тое, што найвядомым (але не найлепшым) яго творам ёсць «Ленінградская сімфонія». Шастаковіч мае творы больш яскравыя, якія могуць моцна ўразіць пачаткоўцаў. Напрыклад, Сімфонія № 5, якую ён напісаў у 1937 годзе, спрабуючы выратавацца ад лавіны, якая абрынулася на яго з боку партыйнай крытыкі. Уладам спадабалася класічная, ясная структура сімфоніі і трыумфальная пафасная канцоўка. Пры гэтым паводле зместу гэта геніяльны, шматслаёвы твор, ідэальны варыянт для знаёмства з музыкай Шастаковіча. Пасля можна перайсці да сімфоніі № 6 і № 9. Яны абедзве досыць кароткія, пярэстыя, настраёвыя і бадзёрыя.

Метад № 3: тэарэтычны

Калі хочацца падысці да вывучэння класікі грунтоўна, пачынаючы з асноваў, можна спярша праслухаць некалькі тэарэтычных курсаў і прачытаць пару спецыялізаваных кніг. Часцей за ўсё пачаткоўцам раяць базавы курс Роберта Грынберга How to Listen to and Understand Great Music і яго ж курс Great Masters, у якім кожная лекцыя прысвечана аднаму з вядомых кампазітараў. Калі не спадабаецца манера выкладання Грынберга, можна праслухаць уводны курс Listening to Music прафесара Крэйга Райта, які вясёла і ўцямна патлумачыць структуру класічных твораў. Выдатную дваццаціхвілінную лекцыю пра тое, як палюбіць класіку, прачытаў Бэнджамін Зандэр на TED.

Зразумелых і цікавых кніг пра класічную музыку на рускай мове не так і шмат. Можна прачытаць «Няпоўную і канчатковую гісторыю класічнай музыкі» Стывена Фрая, «Кароткую гісторыю музыкі» Дарэна Хенлі і зусім прасценькую «Калі можна пляскаць у ладкі» скрыпача Дэніэла Хоўпа. У серыі «ЖЗЛ» можна знайсці біяграфіі многіх кампазітараў, напрыклад, некалькі гадоў таму выйшла вельмі ўдалая кніга пра Чайкоўскага. Магчыма, для пачатку чытаць жыццяпіс Ліста ці Шапэна будзе цікавей, чым пра Баха, жыццё якога было не надта багатае яркімі падзеямі і любоўнымі драмамі.

Метад № 4: пачуццёвы

Акадэмічную музыку акружае мноства забабонаў, і адзін з галоўных заключаецца ў тым, што ўсе класічныя творы нібыта падобныя адзін на адзін. Гэта не так. Дуглас Адамс аднойчы напісаў: «Моцарт распавядае нам пра тое, як гэта – быць чалавекам, Бетховен – як быць Бетховенам, а Бах разважае пра тое, як адчувае сябе Сусвет». Адзін са спосабаў пазнаёміцца з класікай акурат палягае на тым, каб ацаніць усю яе разнастайнасць, вылучыўшы індывідуальны характар музыкі кожнага кампазітара. Для гэтага музычны аглядальнік Бэнджамін Карлсан раіць паспрабаваць суаднесці іх музыку з вашымі ўласнымі пачуццямі і настроямі. Занадта часта класіку пачынаюць слухаць «галавой» ды з гэтае прычыны выпускаюць яе сутнасць.

Напрыклад, для рамантычнага стану пасуюць чароўныя кампазіцыі імпрэсіяніста Дэбюсі. Для засяроджанай працы – сістэматычны і стрыманы Бах ды іншыя барочныя кампазітары. У моманты душэўных сумневаў – Шапэн і Шуберт. Калі перапаўняе гнеў, чаму б не паслухаць Бетховена або Вагнера? Весела і свежа на душы – Моцарт. Знерваваны, раз'ятраны стан – Ліст. Хочацца эпікі і трагедыі – Брамс. Іроніі і выбрыкаў – Пракоф'еў і Стравінскі. Безумоўна, гэта дзяленне грубае і вельмі суб'ектыўнае. Аднак сам прынцып – паглядзець на класіку праз прызму эмоцыяў – магчыма, дапаможа вам зрабіць першы крок у бок яе разумення.

Метад № 5: удакладняльны

Важна зразумець, што вы і так аточаныя класікай, засталося толькі яе распазнаць. Вы ўжо знаёмыя з вельмі многімі класічнымі творамі, проста не ведаеце, як яны называюцца. Ёсць мелодыі, якія мы ўвесь час чуем у кіно, рэкламе, тэлевізійных застаўках і званках на чужых тэлефонах. Напрыклад, вы шмат разоў чулі вусцішную кантату Carmina Burana Карла Орфа, чароўны «Дуэт кветак» з оперы «Лакмэ» Леа Дэліба, арыю Nessun Dorma з оперы «Турандот» Пучыні, сюіту «Ранiца» з «Пер Гюнта» Грыга. Метад палягае ў тым, што, калі вы ў чарговы раз пачуеце знаёмую мелодыю ў фільме, вы проста павінны знайсці ў інтэрнэце яе назву і потым праслухаць цалкам.

Метад № 6: Хадзіць на канцэрты

Слухаць класіку ў запісе – гэта добра, але большага эфекту вы дасягнеце, калі пачнеце слухаць яе жыўцом. У Рахманінаўскай залі Маскоўскай кансерваторыі ледзь ні штодня ладзяцца недарагія, а часам і бясплатныя канцэрты. Каго з сучасных выканаўцаў, якія часта выступаюць у Маскве, варта пачуць абавязкова? Піяніста Аляксея Любімава, Генадзя Раждзественскага, Міхаіла Плятнёва, віяланчэлістку Наталлю Гутман, альтыста Максіма Рысанава. Сярод дырыжораў варта звярнуць увагу на Уладзіміра Юроўскага, які ўзначальвае Дзяржаўны аркестр, і Аляксандра Рудзіна, які кіруе адным з найлепшых камерных аркестраў Расіі Musica Viva.

Экспрэс-метад

Аднойчы музычны крытык The Guardian Том Сэрвіс па просьбе радыё-ды-джэя BBC склаў тыднёвы гід-уводзіны ў класічную музыку. Каб музыка падзейнічала, Сэрвіс папрасіў слухачоў «сесці на класічную дыету», то бок цягам пяці дзён не слухаць ніякіх іншых кампазіцыяў, акрамя прапанаваных ім. Ніжэй прадстаўлены расклад, складзены Сэрвісам. Тры зборкі, разлічаныя на дзень, заўсёды прадстаўляюць тры розныя музычныя эпохі.

ПЕРШЫ ДЗЕНЬ:

Джаакіна Расіні – «Вільгельм Тэль»

І. С. Бах – «Варыяцыі Гольдберга»

Джон Адамс – «Кароткая паездка ў хуткай машыне»

ДРУГІ ДЗЕНЬ:

Франц Шуберт – Струнны квінтэт ў сі, Адажыа

Бедржых Сметана – «Влтава»

Стыў Райх – «Музыка для васямнаццаці выканаўцаў»

ТРЭЦІ ДЗЕНЬ:

Джузэпэ Вэрдзі – Dies Irae з «Рэквіема»

Ігар Стравінскі – «Жар-Птушка»

Карлхайнц Штокхаўзэн – Gesang der Junglinge

ЧАЦВЕРТЫ ДЗЕНЬ:

Марыс Равель – «Балеро»

Густаў Малер – Сімфонія № 2

Дзьёрдзь Лігеці – «Рэквіем»

ПЯТЫ ДЗЕНЬ:

Эдуард Элгар – «Энігма-варыяцыі»

Людвіг ван Бетховен – Сімфонія № 9

Кшыштаф Пендэрэцкі – «Плач па ахвярах Хірасімы»

ТЭКСТ: Natasha Prokina